postzegelontwerpen.nl

Na jaren van oorlog keek Nederland eind 1944 hoopvol uit naar het einde van de bezetting. Bij postzegeldrukkerij Enschedé begon ontwerper C.A. Mechelse op eigen initiatief en in het diepste geheim met het ontwerpen van een bevrijdingspostzegel. Als afbeelding koos hij een leeuw die een draak verslaat, alles in oranje.

Een gevaarlijk plan, want de drukkerij werd tijdens de oorlogsjaren regelmatig bezocht door de Duitse bezetters. Zij zouden in de dieren direct de Nederlandse leeuw herkennen die de vijand – de draak – te grazen neemt.

Om het risico op ontdekking kleiner te maken werden de eerste proeven in groen, rood en blauw uitgevoerd en zette de graveur een andere tekst op de postzegel: ‘TBC bestrijding’. Na de oorlog veranderde de tekst in ‘Herrijzend Nederland’ en werd het ontwerp de eerste Nederlandse bevrijdingspostzegel.

Tijdens de oorlog liet de PTT de gewone Zomer- en Kinderpostzegels drukken en ook postzegels met zeehelden en met Germaanse symbolen. Maar de PTT probeerde de Duitse bezetter ook regelmatig te dwarsbomen.

Veel van de geplande ontwerpen, zoals de Frontzorg- en Luchtbeschermingszegels, werden nooit gerealiseerd door slimme vertragingstactieken toe te passen.
Zo werden de ontwerpen voor de Kinderpostzegels van 1944 en de Jeugdherbergzegels van 1943 een paar keer teruggegeven aan de vormgever. De weinigzeggende plaatjes, zo was de kritiek, hadden niet de goede stijl en leken op kille advertenties zonder artistieke waarde.

Bij de postzegels voor de Arbeidsdienst beweerde de controleur dat de drukkerij overbelast was. Soms sloegen de ontwerpers zelf een opdracht van de bezetter af, met een vage reden zoals het gebrek aan tijd. Door deze inspanningen zijn in de oorlogstijd slechts twee series echte propagandazegels van de nazi’s geworden: de Legioenzegels en de Volksdienstzegels

Na vijf jaar van oorlog en bezetting was Nederland in mei 1945 bevrijd. Ter herdenking aan de oorlogsjaren zou de PTT tot 1995 elke vijf jaar een postzegel uitgeven. 

Deze postzegels tonen verschillende onderwerpen: de voedseldroppingen tijdens de Hongerwinter van 1944-’45, de verboden uitzendingen van Radio Oranje, Anne Frank, verwoeste steden en kerken en verzetsmonumenten. Meestal kregen bekende Nederlandse ontwerpers de opdracht zoals Walter Nikkels, René van Raalte, Pieter Brattinga en Otto Treumann.

In 1975 gaf de PTT een postzegel uit ter herdenking van 30 jaar bevrijding. Fotograaf Cas Oorthuys werd gevraagd voor het ontwerp vanwege zijn pakkende, documentaire foto’s. Hij kreeg opdracht om de oorlog in een actuele context te plaatsen, aangezien wereldwijd nog steeds mensen werden onderdrukt en gevangen gehouden. 

Oorthuys’ eerste schetsen waren een teleurstelling, met weinigzeggende plaatjes en een wat stijve vormgeving. Zijn volgende ontwerpen spraken een andere beeldtaal: opstijgende vogels, omhoog gestrekte handen, de tekst ‘vrijlating politieke gevangenen 1945-1975’ en overal prikkeldraad.

Men koos voor een ontwerp met een oog achter prikkeldraad. Het oog - het meest kwetsbare deel van het lichaam en tevens ‘spiegel van de ziel’ - stond symbool voor de politiek vervolgden. Het oog is van Fenna Oorthuys, de dochter van de fotograaf.

Het ontwerpproces van de herdenkingspostzegels van 1985 veroorzaakte een kleine crisis bij PTT en in ontwerperskringen. Jan Bons, graficus uit Amsterdam, had een voorstel gedaan voor drie postzegels, kleurrijk en beeldend. Maar zijn ontwerpen, met onder andere een verscheurde vingerafdruk en een citaat van Michail Bakoenin, grondlegger van het anarchisme, riepen veel weerstand op. 
Na eindeloze discussies en aanpassingen gaf Bons de opdracht uiteindelijk terug. 

Nu werd Pieter Brattinga gevraagd een ontwerp te maken. Hij gebruikte historische foto’s, onder meer van Cas Oorthuys, en creëerde een sombere en zware sfeer. 

De ontwerpen van Bons werden uiteindelijk toch nog uitgegeven, in een boekje met de titel ‘De vrijheid van de ontwerper’. Hierin stonden ook teksten over en reacties op het hele ontwerpproces. De zegels hadden geen frankeerwaarde, maar waren wel gegomd en geperforeerd om ze op een envelop te kunnen plakken.

De Februaristaking in 1941 was in Nederland het eerste moment van grootschalig openlijk verzet tegen de Jodenvervolging door de Duitse bezetter.
Het ontwerp van Jan van Toorn over deze gebeurtenis bestaat uit drie hoofdelementen. De foto uit 1941 van een razzia in Amsterdam is daarbij het meest bijzonder. De razzia was de aanleiding voor de Februaristaking. 

De foto werd gemaakt door een Duitse soldaat, die zijn film bij een Amsterdamse fotograaf liet ontwikkelen. Deze fotograaf hield een paar afdrukken achter omdat hij zich bewust was van de betekenis van de opname als historisch document. 

De twee andere elementen zijn een getekende hand, die ‘stop’ uitdrukt, en de letter R van racisme. 

Zelf zei Van Toorn over de postzegel, die hij in 1991 maakte: “Het ontwerp wil die gebeurtenis helpen herinneren, maar tegelijkertijd actualiseren, omdat er ook nu omstandigheden te over zijn waarin sociale spanningen sluipend overgaan in georganiseerde vormen van racisme: systematische verdachtmaking, vervolging en vernietiging van 'anderen'.”

Kamp Westerbork werd in 1939 als vluchtelingenkamp geopend en werd later een doorgangskamp voor meer dan 100.000 mensen van joodse afkomst en ook Roma en Sinti.
Voor ontwerper Victor Levie staat Westerbork voor de destructie van veel families en relaties tussen mensen: sommigen werden gedwongen in het kamp te leven, anderen bleven achter in onzekerheid.

Hij vertaalde deze gedachte naar twee vlakken: aan de rechterzijde een donker vlak met het woord ‘Westerbork 1942-1992’ en aan de linkerkant staan de woorden ‘grootvader, grootmoeder, vader, moeder, broer, zus, oom, tante, neef, nicht, buurman, buurvrouw, vriend, vriendin’ onder elkaar. Het geheel is sober en tegelijkertijd indringend.

Levie koos bewust voor een ontwerp zonder beeld: “Ik ken geen beelden of afbeeldingen die het onderwerp recht doen. Algemene beelden van gevangenschap en deportatie zijn te vaak gebruikt en hebben aan betekenis verloren. Geen cliché kan recht doen aan persoonlijk leed.” 
Sinds 1983 is Kamp Westerbork een Herinneringscentrum.